-
लोक बहादुर लामा
बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुसांकृतिक र बहुधार्मिक नेपालमा तामाङ जाति पनि आफ्नै बिशिस्ट सभ्यता र इतिहास बोकेको जाति हो । जसको आफ्नै भाषा, संस्कृती, मुल्यमान्यता ,मौलिक विश्व दृष्टिकोण जीवन जिउने पद्धति रहेको छ।
तामाङ्हरु ई.पु.१०००वर्ष अगि देखि नेपालको पहाडी तथा हिमाली क्षेत्रमा मानव बसोबास गर्ने पुरानो जाति हो। जसको प्रत्यक्ष सम्बन्ध राख्ने प्रमाणहरु नभएता पनि भाषाविज्ञहरुको विश्वास अनुसार तिब्बती बर्मेली भाषाका जातिहरुको आगमन हजारौं वर्ष अगाडि नै भएको मानिन्छ।
लिच्छवि युग(ई.४००-७५०)लिच्छवि शासकहरुले काठमाडौं उपत्यका मा शासन गरे यस समयमा तामाङहरुलाई भोटे (तिब्बती)मुलका भनेर उल्लेख गरिएको कतिपय अभिलेखहरुमा पाइन्छ ।
तामाङ जातिको ईतिहास किरात युग देखि लिच्छवि काल सम्म पुरानो देखिन्छ । यिनको सास्कृतिक र भाषिक पहिचान नेपाल को इतिहासको अभिन्न हिस्सा हो। यिनको भौगोलिक क्षेत्र ´तमसालिङ`ले नेपाल को मध्य पहाडी भेगमा ऐतिहासिक बसोबास ले प्रष्ट गर्छ।
१७६८-१८४६ मा पृथ्वीनारायण शाहले काठमाडौं जिते पछी तामाङहरु को भुमि तमसालिङ क्षेत्र जबर्जस्त गाभियो र तामाङहरु राज्यको परिधिमा राखिए । यसलाई कतिपय बुद्धिजीवीहरु ले तामाङहरुको राजनीतिक शक्ति ह्रासको शुरुआत कालखण्ड पनि भनिन्छ ।
पछी राणा शासन (१८४६-१९५१)मा तामाङहरु सामाजिक रूपमा थप पारिए। राज्यको निर्णय लिने स्थानमा तामाङ हरु लाई निशेध गरियो। त्यो बेलाको निति नै एक भाषा,एक धर्म(हिन्दु),एक सास्कृती बनाएको थियो । हिन्दु धर्मलाई राज्य मुल धर्म बनायो ।
गैर हिन्दु समुदायहरु जस्तो तामाङ ,मगर ,गुरुङ ,नेवार ,राई,लिम्बु आदि जनजातिहरु माथि सास्कृतीक र धर्मिक रूपमा ठुलो दबाबमा अठ्यायो।हिन्दु पर्वहरुलाई जबर्जस्ति बनाउन लगाउने र गैर हिन्दु चाडपर्वलाई अमान्य वा नीच सस्कारको रूपमा हेर्नु निति बनायो । यद्यपि तामाङहरु आफ्नो सास्कृतिलाई जिवित राख्न हर तवरले कोशिश गरिरहे। जस्तो फापरह्वाई, ताम्बाह्वाइ जस्ता मौलिक ह्वाई म्हेनिङ गोनेन्ह्या, चैतन्ह्य, ल्होछर जस्ता पर्व र डम्फू टुंना, बोन्बोला ङ्हा अनि बोन्बो ज्ञान् र बौद्ध(लामा) ज्ञानलाई जिवित राखीरहे जुन आज पनि जिवित रहेको छ।
तामाङ समुदायले मनाउने धेरै पर्व मध्ये म्हेनिङ/म्हेनाङ प्रमुख पर्व हो। म्हेनिङलाई कतिपयले हिन्दु समुदाय को दसैं नै हो भन्ने पनि गरिन्छ। तामाङहरुको म्हेनिङ/म्हेनङ पर्व दसैंकै समयमा मनाइने भएको ले तत्कालीन राज्यद्वारा यो पर्वलाई वैकल्पिक विद्रोही भनेर हेर्ने गरिन्थ्यो । तामाङहरु ले दसैं को दिन रातो टीका नलगाउने,बलि नदिने,दुर्गा पुजामा सहभागी नहुने परम्परालाई राज्यको धर्म विरुद्ध को रूपमा लिइन्थ्यो। यस्तो अभ्यासलाई राज्यविरुद्धको लक्षण वा जातीय पिछडापन भनेर करार गरियो।
तामाङ समुदायलाई घरमा लामा ल्याएर पुजा गर्न नदिने ,तामाङ भाषा,गित संगीत धर्मिक विधिहरु सबै नराम्रो सस्कृती को रूपमा लिइ निषेध को निति गरियो । बुद्ध धर्मको अभ्यास गर्ने अधिकार समेत पनि खोस्ने प्रयास गरिनै रह्यो।जसले गर्दा तामाङहरु मा आफ्नो चाडपर्व मान्ने,गित गाउने ,आफ्नो भाषा (सरकारी कार्यालय,शैक्षिक क्षेत्र ,प्रशासन ,अड्डअदालत सबै ठाँउमा) बोल्न नसक्ने परिस्थिति बन्यो जसले गर्दा आफ्नो परम्परा हराउदै जाने र तामाङहरु निच जाति हो भन्ने राज्या सँरचना र मानसिक्त गढाइयो र तामाङहरु मा आत्मगौरव कम्जोर बनायो ।
म्हेनिङ/म्हेनङ दसैं पर्व संग मिल्दोजुल्दो समयमा पर्ने भएता पनि यसको अर्थ,अभ्यास ,र धर्मिक तथा सस्कृतिक दृस्ठिकोण फरक छ।दसैं धर्मिक आधार मा दुर्गा देवीको पुजा गर्ने,महिसासुर जस्तो राक्षस माथि देवी,दुर्गा भगवती को बिजय र राम रावणको कथालाई आधार मानेर पशु बलि गर्ने र रातो टीका जमारा र प्रसाद लिने पर्वको रूपमा मनाइन्छ। जुन सुर्य पात्रो को मिति अनुसार मनाइन्छ तर म्हेनिङ पर्व असोज महिनाको शुक्ल प्रतिपदा देखि औंसि सम्म को मनाइन्छ जुन चन्द्र पात्रो को तिथि अनुसार मनाइन्छ।
तामाङहरुको धर्मिक रूपमा महायान बौद्ध परम्परामा आधारित छ तर यसमा बोन धर्म अनुसारको सस्कृती पनि देखिन्छ । त्यसैले म्हेनिङ/म्हेनङ जस्ता पर्वहरुमा धर्मिक सास्कृतिक मिश्रण पाइन्छ ।
म्हेनिङ/म्हेनङ पर्व बिशेष गरि म्हेम्हे दङ अर्थात पुर्खाको सम्झाना र पुर्खाको सम्मानको विशेष अवसरको रूपमा मानिने पर्वको रूपमा मनाउने तर्क लेखक तामाङ संस्कृतिको खोज तथा अनुसन्धान कर्ता खोजराज गोले राख्दछन् ।
उनका अनुसार यो पर्व आफ्नो बितेका पुर्खाहरु को आत्मालाई सम्झेर पुजा गर्ने,तामाङ संस्कृती अनुसार आफ्नो पुर्खा को आत्माको शान्ति को कामना गर्दै सङ सेर्ग्यम गर्ने गरिन्छ ।
त्यसै गरि संस्कृतविद बुद्धि तामाङ पनि तामाङ समुदाय प्रकृति पुजाको पुजारी भएकोले प्रकृतिको पुजा गर्ने पर्व रूपमा मनाइने धारणा राखे। उहाँको भनाइलाई सुन्दा बर्खाको खेती घर भित्रीसको, हिउँदको बाली खेत बारीमा लगाइसको र फुर्सद को समय पनि भएको हुँदा यो समय मा प्रकृतिलाई धन्यवाद दिदै आफन्त संग सामुहिक उत्सव मनाउने पर्व हो ।
काभ्रेको रोशी भेग र तेमाल का कतिपय गान्बा(बुद्धिजीवी)हरुको मत अनुसार बर्खा याम को बाढीपहिरोब,अनिकाल अनि रोगब्यती बाट बचेको,घरमा अन्न भित्र्याइसके,जे खाए पनि पच्ने र अब हतपती नमर्ने हुँदा यो मौसमलाई म्हेनिङ पर्व को रूपमा मनाउदै आएको बताइन्छ। अझ यो पनि बुझइ छ कि हिन्दु हरुको चैत दसैं पछी पृथ्वीनारायण शाहको शासनकाल पछी यो मौसम चाडपर्व मनाउन उत्तम देखेको र गैरहिन्दु समुदाय को संस्कृतिलाई ओझेलमा परी हिन्दु संस्कृतीको विकाश गर्न चैत दसैंलाई नै असोज महिनामा सारेको कथन सुन्न पाइन्छ।
रोशी गाउँपालिका ५ लुर्पुङ मा धेरै लामो समय देखि बल थर को तामाङहरु घना बस्ती रहदै आएको छ। धेरै पहिलो देखि बसोबास गर्दै आएको तामाङ भित्र पनि बल बाहेक को अन्य कुनै थर र अन्य जातिको बसोबास नै छैन। त्यस कारण पनि तामाङ मौलिक तथा इतिहासिक चाड पर्व र भाषा तामाङ संस्कृती अझै जिवित रहेको छ। यस ठाँउ अहिले पनि आफ्नै तरिकाले म्हेनिङ लगायत अन्य तामाङ चाडपर्वहरु मानी आइरहेको छ। यस गाउँमा म्हेनिङ मनाउने प्रचलनबारे चर्चा गर्न उपयुक्त ठानेको छु ।
म्हेनिङमा मुख्यत आफ्नो बितेको पुर्खाहरुलाई सम्झेर पुजा गर्न घरको सरसफाइ (धिम च्युरबा,श्य्हारालपा) गर्ने विशेषगरि पुजा गर्ने ठाँउ,घर वरिपरि धूप(श्युक्पा,च्यानच्यान)बाल्ने जस्ले नकारात्मक उर्जा हटाछ भन्ने मान्यता राखिन्छ। पुजाको लागि लामा वा धामी बोलाइन्छ। यहाँ तामाङहरु पशु बलि नगर्ने चलन बढी छ तर कोहि कोहीले चै बोन परम्परा अनुसार कुखुरा को बलि दिने गरिन्छ।
म्हेनिङ पहिलो दिन खेप्प श्हुङ पुजा गरिन्छ । दोस्रो दिन छ्योरे पुजा गरिन्छ र त्यही दिन बेलुका लक्मी पुजा गरिन्छ।यी पुजा गर्न को लागि धूप,चामल,चिउरा ताफोले म्हेन्दो(सयपत्री)बत्ति,भटमास,लोकल आइरक(रक्सी) फलफूल/ कुखुरा(अनिवार्य होईन)आदि चाहिन्छ ।
त्यसैगरी म्हेनिङ मा कुनै देवी देवता को नाम बिना आफू खाना र पाहुना सत्कार गर्न अझ विशेष त दाजु भाइ बिछ एकता भाइचारा को भवन प्रगाढ बनाउन म्हेनिङ को पहिलो दिन र दोस्रो दिन राङ्ग काटने, काटेको राङ्ग(मौला)को मासु गाउँ भरिको सबै दाजुभाइलाई (भाईसरो)बराबर भाग लगाउने चलान छ।
यदि सामाजिक मूल्य र मान्यता बन्दा बाहिर को कुनै नराम्रो काम गरेको कोहि छ भने यस्तो बेला को मासु भाग नदिने चलन छ जुन समाजिक रूपमा कार्वाही स्वरुप बहिस्कारमा पारिन्छ/ परिन्छ। जो सामाजिक बहिष्कार मा परेको छ उसलाई समाज बन्देज लगाएको मनिन्छ। यस्तो गर्नु को अर्थ समाजमा विकृति, विसङ्गति होस् ।समाज मा शान्ति र सुव्यवस्था कायम रहोस् भन्ने मान्यता मा सामाजिक कानुन को रूपमा बुझिन्छ।
तेस्रो दिन बेलुका भोज गर्ने चलान छ। भोज मा घरको कुल देवता(धिम्ला ला), (परदेश गएको बेहे गरि गएको छोरी समेत ) परिवार सबै सदस्य यदी गर्भवती महिला छ भने गर्बमा भएको बच्चालाई समेत भाग लगाइन्छ।
जसमा भोज लागि भनेर म्हेनिङ आउनु सात दिन अगाडि नै केरा र केरा को पात पाकाइ सकेको हुन्छ। पाके को पहिलो केरा को पातमा एक कुरुवा चिउरा,मासुको विभिन्न परिकार,केरा,दही,नुन नहालेको सग(वर्षभरी साग संगै हामीले खाएको कुरा को नाम ती किरा ले पनि मुक्ति पाइयोस भनेर ), अलिअली आइरक(लोकल रक्सी)खाने लाइ भाग लगाइन्छ।
भाग लगाउने काम घरको मुली ले गर्ने चलान छ।भाग लगाइसके पछी पहिला धिमला ला अर्थात कुल देवतालाई लखाङ(पुजा कोठामा) चडाइन्छ। त्यस पछी भाग लगाउने मान्छे(घर मुलीले) सबैको भागबाट अलिअलि निकालेर बाहिर दोबाटो लगेर हामी सझिना नसकेको कोहि बाकी छ भने यहाँ आएर खानु होला भनेर रखिन्छ जसलाई म्हाङ(बुद)लाई राखेको/चडाएको भनिन्छ । त्यस पछी भित्र घरमा छिर्ने बेलामा आमाले ढोकामा पानी छेर्ने गरिन्छ। ताकि नकारात्मक शक्ति भित्र प्रवेश नहोस् भनेर। त्यस पछी सबैलाई घर मुलिले सोल्को/छ्योइको भनेर खानाको लागी अनुमानि दिइन्छ र बिस्तारै भोज खाने कार्यक्रम शुरु हुन्छ।
यदी भाग लगाएको सबै खाना सक्ने लाई फेरि पहिला कै जति एक कुरुवा चिउरा र अन्य सबै परिकार थपेर दिन प्रचलन छ। त्यस पछि को चौथो दिन मा जेष्ठ नागरिक को हात बाट सेतो टीका लगाउने र आशिष (मोलाम) लिने र आफू भन्दा ठुलो सबै नातेदारलाई खुट्टामा ढोग्ने गरिन्छ।
टीकाको दिन देखि पाहुना आउने र पाहुना जाने मामाघर(अस्याङ चा),ससुराली(केनश्य्हाङ्बो च ) ३पाथी चिउरा(फल्की/फालङ्गी)रक्सी ४/५ मानु(आइरक) सुकुटी(श्या नारी) लाने परम्परा रहिआएको छ। त्यसैगरी छोरीको भाग छोरी माइत आउने बेला दिने गरिन्छ यदी छोरी माइत मा आउन सकिन भने म्हेनिङ बो(दसैं )भाग माइतले छोरीको घर भाग लगाएको चिउरा,चामल,श्यानरी(सुकुटी)अनि ज्वाइँ लाई समेत भाग बनाई छोरी को घरमा लाने गरिन्छ। सानो बच्चा र गर्बको बच्चा भाग छ भने उनीहरुको भाग बच्चाको आमालाई दिने चलान छ।
ठुलो मान्छे को हातबाट टीका लागाउने र आशिष लिएर म्हेनिङ मनाउने चलान पुर्णे सम्म चलिरहन्छ।
यो पर्वको फराकिला आयाम हेर्दा यसलाई राज्यको अमुल्य निधिको रुपमा लिनुपर्ने देखिन्छ । विगतका तिताजति सबै कुरालाई बिर्सेर अबको नयाँ नेपाल निर्माणको संकल्प सँग जोड्नुपर्छ । यसमा राज्यले फुल्ने वातावरण निर्माण गर्नुपर्छ ।
भौतिक पुर्वाधारको विकास मात्रा नगरि नेपाल विभिन्न भाषिक समुदाय, ती समुदायको भाषा, धर्म सास्कृती यहाँ पर्यावरणको समुचित संरक्षण र सम्बर्द्धन गरि नेपाललाई हाम्रो नेपाल राम्रो नेपाल बनाउन राज्य सत्ता र नेपालका सबै नागरिकले सबै जातजाती सबैको मुल्य मान्यता र परम्परालाई अपनत्व लिने वातावरण बनाउन आवश्यक छ । किनकि देश समृद्धि हुन कुनै एक पक्ष मात्र उठेर हुँदैन।
यहाँ जाती, वर्ग, लिङ्ग, क्षेत्र र सबै समुदायको भाषा संस्कृती र मूल्य मान्यताको समान विकास हुन जरुरी छ। यही विश्वास, एकता र सद्भावले नै नेपालीले एक अर्काको अस्तित्वको सम्मान गर्ने संस्कृति स्थापित हुँदै जानेछ । यहि हाम्रो विविधता, प्रकृति र सांस्कृतीक सुन्दरता विश्वमाझ प्रवर्द्धन गर्दै पर्यटनको विकास गर्न सकिएमा देश बन्न गाह्रो छैन ।
फोटो : खोजराज गोले
