- जगत तामाङ
काठमाडौं–प्रत्येक वर्ष चैत पूर्णिमाको बेला लाग्ने तेमाल जात्रा यो पटक यहि चैत २९ र ३० गते लाग्दैछ । बौद्धनाथ स्तुपबाट सुरु भएर नागार्जून बालाजु हुदै स्वयम्भू महाचैत्यमा मेला भरेर समापन हुने यो जात्राको संरक्षण तथा प्रवद्र्धनको सवालमा जात्राको पूर्वसन्ध्यामै महत्वपूर्ण अन्तरक्रिया गरियो ।
तेमाल गाउँपालिकाको कार्यालय काभ्रेपलाञ्चोक र काठमाडौं महानगरपालिका वडा नं. १५ वडा कार्यालय सँगको सहकार्यमा बुधबार तामाङ पत्रकार संघले आयोजना गरेको अन्तरक्रियामा तेमाल जात्राको इतिहासदेखि वर्तमान अवस्थासम्मको बारेको चिन्तन गर्दै यसको प्रवद्र्धनमा जोड दिईएको हो ।
कार्यक्रममा विज्ञहरुले अब तेमाल जात्राको नामको विषयमा विवाद गर्न आवश्यक नरहेको धारणा राखे । तेमाल जात्राको इतिहास र वर्तमान अवस्थाका विषयमा कार्यपत्र प्रस्तुत गर्नुहुदै लेखक तथा अनुसन्धानकर्ता रविन्द्र तामाङले पुर्णिमाको अघिल्लो दिन बौद्धमा, पूर्णिमाको दिन स्वयम्भू क्षेत्रमा लाग्ने जात्राको नाम बौद्ध र स्वयम्भूकै स्थानीयले दिएको, यसमा बलियो तथ्यपूर्ण पृष्ठभूमि रहेको स्पष्ट पार्नुभयो ।
विएच हडसन(१९०४)का अनुसार काठमाडौं खाल्डोको पूर्वी भेग ओखढुंगाको मुर्तिढुंगा, पश्चिममा साँगा, उत्तरमा हिमालय र दक्षिणमा महाभारत सम्मको क्षेत्रलाई तेमाल भन्ने गरिएको, खास रुपमा सुरुवातमा ति क्षेत्रका तामाङहरु नै आएर पितृको सम्झनामा बत्ती बाल्ने चलन चलाएको जात्रा अहिले सबै तामाङहरुको पर्वको रुपमा स्थापित भएको कुरा जगजाहेर रहेको अनुसन्धानकर्ता रविन्द्र तामाङको भनाई छ ।
उहाँले तेमाल जात्रा बौद्धमार्गी तामाङहरुको जीवनसँग जोडिएको महत्वपूर्ण पर्व नै रहेको बताउनुभएको हो । धार्मिक, सांस्कृतिक, समाजिक रुपमा यो जात्राको महत्व रहेको उहाँको स्पष्टोक्ति थियो ।
कार्यपत्र प्रस्तुतीका क्रममा उहाँले काठमाडौं खाल्डोमा स्वयम्भूको उत्पत्ति र यो महाचैत्यलाई मान्ने परम्परा देखि बुढानिलकण्ठमा गरिएको ऐतिहासीक अध्ययनले तामाङ जाति, यसको इतिहास,सभ्यताका साथै यो जात्रा पनि सबैभन्दा पूरानो रहेको प्रष्ट भएको बताउनुभयो । स्वयम्भूको उत्पत्तिसँग जोडिएको तेमाल जात्राको महत्व दर्शाउन राज्यले सार्वजनिक बिदा दिनुपर्नेमा उहाँले जोड दिनुभयो ।
कार्यपत्रमाथि अनुसन्धानकर्ताहरु डुपवाङगेल मोक्तान, अजितमान तामाङ र मायालु ङेसुरले टिप्पणी गर्नुभएको थियो । टिप्पणीकर्ताले कार्यपत्र प्रस्तोताले तेमाल जात्रा मात्र नभई तामाङ जातिको इतिहास नै उजागर गर्ने प्रयास गरेको भन्दै प्रशंसा गर्नुभएको थियो । यसका साथै तेमाल जात्रा, बौद्ध तथा स्वयम्भू, तामाङ जातिको सम्बन्धबारे कार्यपत्र अझ बलियो रुपमा आएमा राम्रो हुने सुझाव पनि दिनुभएको थियो ।
कार्यक्रममा तेमाल जात्राको मौलिक पाटोको विषयमा पनि गम्भीर छलफल भएको थियो । तामाङ सभ्यता र संस्कृतिको धरोहरका साथै समृद्धिको महत्वपूर्ण पाटोको रुपमा तेमाल जात्रा रहेको सहभागि विज्ञहरुको धारणा थियो । विश्वसम्पदा सूचीमा सूचीकृत क्षेत्रमा लग्ने जात्रा पुस्तान्तरणमा समेत जोड दिइएको थियो ।
कार्यक्रमका प्रमुख अतिथि काठमाडौं महानगरपालिका वडा नं. १५ का वडा अध्यक्ष ईश्वरमान डङ्गोलले तेमाल जात्रा संरक्षणमा सबै जुट्न आवश्यक रहेको बताउनुभयो । तामाङ समुदायकै नेतृत्व रहने गरी जात्रासम्बन्धी स्थायी समिति बनाएर काम गर्दा सांस्कृतिक अतिक्रमणको गुनासो सुन्न नपर्ने उहाँको सुझाव छ ।
धार्मिक, सांस्कृतिक महत्वको ऐतिहासिक जात्रा मनाउन स्थायी खालको मूल व्यवस्थापन समिति नभएकै कारण समस्या आएको उहाँको भनाई थियो । पितृको नाममा बत्ती बाल्ने, मौलिक गीत, फापरे गीत गाउने चलनलाई धुमिल पार्ने गरी ठूला साउण्ड सिष्टममा डिजे गीतहरू घन्काएर सांस्कृतिक अतिक्रमण गर्ने कार्य हुन थालेकोमा उहाँको चिन्ता थियो ।
अन्तरराष्ट्रिय तामाङ परिषद्का महासचिव टासी लामाले यो पर्व तामाङहरूको पहिचान भएको बताउनुभयो । संस्कृति तथा पहिचानलाई राज्यले महत्वपूर्ण शक्ति र निधिको रुपमा स्वकिार गर्नुपर्ने उहाँको भनाई छ ।
पर्यटन व्यवसायी एवं तामाङ रिमठिम पर्यटन समाजकी अध्यक्ष सरिता लामाले जात्राको व्यवस्थापनमा जोड दिनुभयो । उहाँले जात्रामा पर्यटकलाई आकर्षित गर्न पूर्वाधारको पक्ष पनि बलियो हुनुपर्ने बताउनुभएको हो ।
तामाङ पत्रकार संघका अध्यक्ष नेत्र तामाङले तामाङ जातिको मुर्त तथा अमूर्त संस्कृतिको संरक्षण तथा प्रवद्र्धनमा आफूहरुले दायित्वबोध गरेर नै यस खालको कार्यक्रम आयोजना गरेको बताउनुभयो ।
तामाङ पत्रकार संघका वरिष्ठ उपाध्यक्ष तिर्थमान वलले तेमाल जात्रा सबैको साझा पर्वको रुपमा स्थापित हुदै गरेको अवस्थामा यसबारे रहेको भ्रमलाई चिर्न पनि अन्तरक्रिया कार्यक्रम आयोजना गरिएको जानकारी गराउनुभयो ।
कार्यक्रममा सामाजिक अभियन्ता सुनिल लामा, फूलकुमार बम्जन, लेक योञ्जन, उदय बहादुर लामा, सुरेन्द्र दोङ लगायतले पनि तेमाल जात्रा व्यवस्थापनका विषयमा महत्वपूर्ण सुझाव दिनुभएको थियो ।
यो पटकको जात्रालाई अझ व्यवस्थित रुपमा सम्पन्न गर्ने तयारी पूरा भएको सरोकारवालाले जनाएका छन् । बौद्धमा बौद्धनाथ क्षेत्र विकास समिति, बौद्ध तामाङ कल्याण गुठी, काठमाडौं महानगरपालिका ६. नं. वडा कार्यालय, अन्य संस्थाहरु जुटेका छन् भने स्वयम्भूमा काठमाडौं महानगपालिका १५ नं. वडा कार्यालय, स्वयम्भू ब्यवस्थापन तथा संरक्षण महासमितिका साथै अन्य विभिन्न सामाजिक संघसंस्थाहरु पनि स्वयंसेवीका रुपमा खट्दैछन् ।
