काभ्रेको तेमाल । बौद्ध गुरु पद्मसम्भवले तपश्या गरेको पावनभुमि,बुद्धचित्त पाइने स्थल,तामाङ सभ्यता र संस्कृतिको आदिम थलो । यस्तै पहिचान बोकेर सुनकोसी र रोशीको बीचमा उभिएको यो गाउँपालिकाले समृद्धिको यात्रा तय गर्दैछ । विदेश हान्निएका युवा स्वदेश फर्किएर आफ्ना पसीना यहाँको सिर्जनशिलतासँग मिलाउन आतुर छन् । यसै सन्दर्भमा यहाँका जनताको आकांक्षा,आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्ने चिन्तनमा हुनुहुन्छ गाउँपालिकाका उपाध्यक्ष दलमान थोकर,अध्यक्ष चन्द्र बहादुर तामाङ लगायतको पालिका पदाधिकारी ।
२०७९ को स्थानीय तहको निर्वाचनमा कांग्रेस,माओवादी केन्द्र लगायतको वाम लोकतान्त्रिक गठबन्धनको तर्फबाट विजयी भएर पदवहाली गरिएको एक वर्ष पुरा भएको सन्दर्भमा यो १ वर्षमा तेमाल समृद्धिका लागि थालिएको पहलकदमी के होला ? माओवादी केन्द्रका नेता,पालिकाका उपाध्यक्ष दलमान थोकरसँग जगत तामाङ र शिशिर दोङले गरेको संवाद यहाँ प्रस्तुत गरिएको छ ।
-नमस्कार स्वागत छ उपाध्यक्ष ज्यु ।
नमस्कार,धन्यवाद ।
-जनप्रतिनिधिको रुपमा पदबहाली गर्नुभएको पनि १ वर्ष भएको छ । यो एक वर्षको समय,काम गराई,गतिशिलता अनि तेमालको विकास,यसमा स्वमुल्यांकन गरेर भन्नुपर्दा के भन्नुहुन्छ ?
हामीले गत असार १० देखि १५ भित्रमा नीती तथा कार्यक्रम पास गरेका थिायौं । हाम्रो आवश्यकताको हिसाबले कहाँ निर के गर्ने भनेर छलफल गरेर नीति तथा कार्यक्रममा जे भनिएको थियो त्यसलाई बजेटमार्फत सम्बोधन गर्ने हिसाबले अगाडि बढ्यौ ।
यो १ वर्षको बिचमा चाहिं केहि कुराहरु छन् हामीले गर्न सक्ने नसक्ने,गर्न खोजिएको गर्न चाहेको कुराहरु छन् । ति विषयवस्तुहरु निर्वाचनमा समृद्ध तेमालका कुराहरु उठान गर्यौ र विकासिल तेमाललाई समृद्ध तेमाल कसरी बनाउन सकिन्छ भन्ने कुराहरुमा छलफल गर्दा त्यत्तिखेर हामीले ३ वटा पार्टलाई बढि फोकस गर्यौ ।
त्यो भनेको पहिलो कुरा सडक पूर्वाधारलाई राम्रो बनाउनपर्छ भन्ने कुरामा हामी अगाडि बढ्यौ,दोस्रो शिक्षालाई राम्रो बनाउन पर्छ भनेर अगाडि बढ्यौ र तेस्रो स्वास्थ्य क्षेत्रलाई पब्लिकको आवश्यकताको आधारमा संगसंगै कार्यक्रम अगाडि लिएर जानुपर्छ भन्ने हिसाबले अगाडि बढ्यौ । मोटामोटी रुपमा तपाईलाई मैले भन्दाखेरी हामीले यो वर्ष हामीले गरेका ३ वटा कामहरु सडक पूर्वाधारको क्षेत्रमा स्वास्थ्यको क्षेत्रमा र शिक्षाको क्षेत्रमा हामीले गरेका केहि कामहरु छन् ।
साँचिक्कै म के भन्न चाहान्छु भने हामीले यो बजेट बनाउदै गर्दा हामीले मिस गरेका कुरा भनेको अलिकति समय निकालेर छलफल गरेरै योजनाबद्ध भएर जानुपथ्र्यो त्यो हामीले गरेनौँ हामीले सकेनौ ।
-प्राथमिकरणमै छुटेको होकि अथवा त्यो पनि भइदिए राम्रो हुन्थ्यो भन्ने खालको हो ?
होइन,प्राथमिकीकरणमा भन्दा पनि हामीले नीति बनाएर कार्यान्वयन गर्नुपर्नेथ्यो नीतिमा नै छुटायौं त्यो भनेको के हो त भने नेपाल सरकारको पनि एउटा निर्र्देशन जस्तो हो,स्थानिय सरकार संचालन ऐन २०७४ अनुसार र त्यो संग सम्बन्धित वित्तिय ऐन रहेको छ ।
त्यसले के भन्छ त भने आफूले गर्ने कामको जस्तो ३ वर्षको हुन्छ अथवा २ वर्षको,४ वर्षको एउटा मध्यमकालिन खर्च संरचना बनाएर चल्नुपर्छ भन्छ त्यो भयो भने बजेट दाँयाबाँया गर्न पाउदैन भन्ने हिसाबले जान्छ तर अधिकाँश बजेट अहिले के भइरहेका छन् भने वडाको मागको आधारमा भूगोल र जनसंख्याको आधारमा बजेट विनियोजन भैरहेको छ ।
यदि त्यो कुरालाई रोक्ने हो भने पालिकाको सपना होला,मेरो सपना होला ति योजनाहरुलाई हामीले कम्तीमा आवधिक योजनाहरु बनाएर अगाडि बढ्न सकेको भए धेरै राम्रो हुन्थ्यो तर हामीले सकेनौँ । अहिले मध्यमकालिन खर्च संरचनालाई कसरी अगाडि बढाउने भनेर हामीले विज्ञसंग छलफल चलाईरहेका छौ र एउटा टिम बनाएर त्यो विषयमा छलफल गर्छौ र अव आउने वार्षिक कार्यक्रममा यसलाई पेश गर्छौ ।
-अलिकत्ति तेमालमा चर्चाको विषयमा कुरा गरौँ, यो पटक पालिकाले अलिकति रणनितिक हिसाबले प्रत्येक वडा हुदै पालिका जोड्ने सकडमा प्रति वडा ५०/५० लाखको हिसाबले बजेट बनाउनुभयो, कसरी पूरा हुदैछ ? अहिले झट्ट हेर्दा बाटोमा त गाउँपालिकाले विशेष रुपमा हेर्ने मुख्य सकड योजना यहि त होला नि ?
हैन,गाउँपालिकाले त्यतिबेला के भनेका थियौं भने रणनितिक सडक भनि नामाकरण गरिएको छ । भकुण्डेदेखि मेच्छेसम्मको सडक त संघिय सरकारले नै नेतृत्व गरिराखेको छ । यो त ठेक्काको प्रक्रिया भएर पनि काम राम्रो संग नभई रहेको छ । दुईटा खण्ड रहेको छ एउटा भकुण्डेदेखि कालीमाटेसम्मको र कालीमाटेदेखि मेच्छेपौवा सम्मको । त्यो दुईवटा खण्ड ३ वर्षजति लाग्छ होला भन्ने हाम्रो त्यतिखेरको अनुमान थियो ।
अव हामीले वडा देखि पालिकासम्म जोड्ने रणनितिक सडकलाई कसरी लाने त भन्दा हामी कार्यकाल सकाएर बिदा हुदै गर्दा कम्तीमा पनि केहि किलो मिटर पिच गरेर जानुपर्छ भन्ने उद्देश्यका साथ एउटा सुरुवात गरेका हौं । फोकस भनेको सडक भयो । जति पनि कामहरु भयो त्यसलाई संरक्षण गर्नुपर्छ भन्ने ध्येयका साथ हामीले काम गरेका थियौ । बाटोहरु खनेका छन्,लथालिंगै छन्,कुन बाटो कतातिर छन् ? कुन खालका हुन भनेर क्याटागोरइज गरेका छैनन् ।
कम्तिमा पनि वर्गिकरण गरेर यो सडकलाई यत्ति त्यो सडकलाई त्यत्ति भनेर जानु पर्ने थियो । तर होलसेलमा नै लिएर गयो । त्यसैले गर्दा बनेका सडकहरु पनि लथालिंग नै थियो, नबनेका सडकहरु,त्यो कोट्याएर मात्र राखेका सडकहरुमा हिड्नै नसकिने अवस्था थियो ।
हामीले त्यसलाई कम्तीमा पनि वडाको हिसाबले हेर्दा पालिकाले ९ वटा वडालाई फोकस गर्ने त्यो भनेको पालिका जोड्ने हो । वडाको पनि कम्तिमा आफ्नो रणनीतिक सडकहरु होस् भन्ने थियो तर वडाको त्यस्तो देखिदैन तर हाम्रो योजना त्यस्तो थियो ।
पूर्वाधारको क्षेत्रमा सडकलाई राम्रो गर्न सकियोस् भन्ने नै हो । अहिले हेर्नुहोस् स्कुलमा बच्चाहरु नै छैनन्,एकदमै कम हुदै गइरहेका छन्,गाउँगाउँको विद्यालयहरु के गर्ने भन्ने प्रश्न नै उब्जिएको छ । स्वास्थ्यमा पनि त्यस्तै छ । भनेपछि कम्तीमा शिक्षा,स्वास्थ्यमा राम्रो बनाउने वा तपाईले राम्रो बनाएका कुराहरु शेयर गर्ने हो ।
अहिले हाम्रो नीति देखि नै सडकलाई संरक्षण गर्ने हिसाबले त्यो भनेको ड्रेनहरु बनाउने, नालीहरु बनाउने, कतै बढि कटिङ गर्नुपर्ने रहेछ भने कटिङ गर्ने कार्य भइरहेको छ । बाटोको नाममा ठूलो बाटो पनि आवश्यक हैन,भूगोलको हिसाबमा सानो र ठिक्कको बाटो ठिकै हुन्छ भन्ने हिसाबको भन्ने हो ।
अहिले कतै ढलानको कामहरु हुन्छन्,काँहि नालीको कामहरु छन् कतै ड्रेनको कामहरु छन् ,गरिरहेका छन् । हामी गुणस्तरमा सम्झौता गर्दैनौँ,जस्तो कि कम गुणस्तरमा ढलान भैरहेको छ,ड्रेन गरिरहेका छन्,पाँच वर्षपछि भत्किने खालका भएमा त्यसको अर्थ नै भएन । कम्तिमा गुणस्तर हुनुपर्छ भन्ने हिसाबले काम गरिराखेका छौ ।
अहिले हामी यहाँसम्म आउदाखेरी ६०/८० को हाराहारीमा कामहरु सहिसकेका छन्, २०/३० को हाराहारीमा कामहरु बाँकी छन् । मलाई जहाँसम्म लाग्छ हामीले आँटेको कामको त्यति हुनु भनेको राम्रो हो । हामी बेलाबेलामा अनुगमना पुग्छौं । भर्खरै गएर हेर्यौ । अनुगमनको पाटोमा जिम्मेवारीका हिसाबले मेरो हो तर हामीले अध्यक्ष,प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत लगायत टिमै लिएर प्रभावकारी हुने निश्कर्षका साथ यसको अनुमान गर्ने गरेका छौं ।
-स्वास्थ्यको सवालमा शिविरहरु चलाएको पायौं । स्वास्थ्यमा के समस्या रहेछ भन्ने अध्ययनका लागि पनि थुप्रै किसिमका क्रियाकलापहरु गरेको सुनिन्छ, तेमालमा मोटामोटी रुपमा स्वास्थ्य अवस्था के रहेछ ?
मलाई प्राप्त डाटा अनुसार के भन्छु भने तेमाल गाउँपालिकामा क्यान्सर,मुटु,मृगौलाका केही रोगीहरु छन् । मलाई जहाँसम्म लाग्छ ६०÷६५ को हाराहारीमा क्यान्सरको बढि छ,मृगौलाको चाहिं अलि त्यो भन्दा कम छ । ६०÷६३ को हाराहारीमा छ । त्यो भनेको रोगीहरुमा ३० देखि ३३ प्रतिशत सम्म क्यान्सरको मात्रै छन्,बाँकी मृगौलाका । कोहि डायलाईसिस गरेको कोहि अपरेशन गरेका,कोही थलिरहेका छन् ।
हामीले यो बिचमा गर्न खोजेको काम के थियो त भने यो पाँचवटा रोगहरु,जुन नसर्ने रोग सम्बन्धि १८ दिने अभियानको रुपमा प्रत्येक वडामा २÷२ दिनको शिविर संचालन गरेका थियौं । त्यसमा चाहिं सुगर,प्रेसर,मुटु,मृगौला र युरिक एसिडको र त्यो संग सम्बन्धित रोगहरुको अध्ययन गर्यौ । लगभग ३५ देखि ३६ सयको बीचमा ४० वर्ष माथिकाहरुलाई परिक्षणको दायरामा ल्यायौ ।
हामीले त्यो हेर्न खोजिएको किन त भने गाउँघरमा मान्छेहरु आज सुत्यो भोली छैन,त्यो खालको स्थिति आइरहेको छ । प्रेसर बढिरहेको छ,उसलाई थाहा छै सुगर बढिरहेको छ,उसलाई थाहा छैन खानामा कन्ट्रोल छैन । हामीले त्यो परिक्षणपछि यस्तो रहेछ है भन्ने भो । परिक्षणकै दायरामा ल्याउनुपर्ने तथा उपचारै गर्नुपर्ने कत्ति रहेछ त भन्ने थाहा पायौं ।
प्राप्त रिपोर्टलाई केलाएर हेर्दा वडा नं. ८ र ९ मा बढि देखियो । रेडजोन वा डेन्जरजोन भनौ त्यहाँ बढि थियो । हामीले दोस्रो पटक पनि गर्यौं,के–के गर्न सकिन्छ त भन्ने हिसाबले जाँचहरु गर्यौ । गाउँपालिकाले सबैलाई स्वतःस्फुर्त रुपमा निशुल्क उपचार गर्न सकिन्छ भन्ने त होइन तैपनि सुगर,प्रेसरको औषधि चाहिं दिन सकिन्छ भन्ने हिसाबले अध्ययन गर्यौं ।
प्रत्येकलाई हेल्थपोष्टमार्फत नै त्यो औषधि व्यवस्था गर्ने उद्देश्यका साथ गरेका हौं । १८ दिनसम्मको शिविरले जनता खुशी हुनुभयो । जहाँसम्म लाग्छ यो अभियानले सन्तुष्ट नभएको मान्छे कोहि पनि छैनन्,किन भने यो कुनैपनि अस्पतालमा गएर जाँच्नुभयो भने ३ हजार २५ सय वा ४ हजार पैसा लाग्थ्यो । यहाँ त निःशुल्क भयो । फेरि त्यहाँसम्म जाने समय,खाना,यातायात खर्च सबै हिसाबले जोग्यो । घरघरमा नै गएर,टोलटोलमा गएर हामीले त्यो कार्यक्रम संचालन गरेका हौं । ३ हजार,४ हजार लाग्ने स्वास्थ्य समस्यालाई हामीले यहाँ नै परिक्षण ग्यौं । फेरि त्यो त सुगर र प्रेशरको लागि मात्र त्यति जाने हो तर हामीले त्यो भन्दा बढि गर्यौं । यो बिचमा अर्को सबैभन्दा राम्रो काम गरेको भनेको नसर्ने रोगसम्बन्धि ५ दिने अभियान पनि हो ।
काभ्रेको १३ वटा पालिकाहरुमध्ये तेमाल गाउँपालिकाले गरेको उत्कृष्ट काम भनेको नसर्ने रोगसम्बन्धि १८ दिने अभियान हो । स्वास्थ्यमा पोजिनको हिसाबले हामी धुलिखेल नगरपालिका भन्दा त पछि नै छौं तर हामीले त्यहाँसम्म पुग्ने वा धुलिखेललाई पनि टप्ने भन्ने हो ।
हामीले भिआईए क्याम्पहरु गर्यौ । हामीले डेन्टलसम्बन्धि पनि सकायौँ, आँखासम्बन्धि शिविरहरु गर्र्र्र्र्र्र्र्यौ अरु विभिन्न क्याम्पहरु गर्यौ । यो चाहिं पब्लिकले बढि भन्दा बढि स्वास्थ्यको क्षेत्रमा बढि आशा र अपेक्षा गरेका कुरा हुन् ।
घुम्ति शिविरहरु त अहिले पनि चलाईराखेका छौं । त्यो भनेको जेष्ठ नागरिकलाई फोकस गरेर उहाँहरु हिड्न सक्नुहुन्न,हेल्थपोष्टसम्म आउन सक्नुहुन्न,कम्तीमा पनि हप्ताको एकचोटि त जानुपर्यो त्यहाँ बसेका स्वयमसेबिका तथा स्वास्थ्यकर्मी जो जो साथीहरु बस्नु भको छ उहाँहरुले हप्ताको एकचोटि तथा ३ दिनको एकचोटि उहाँहरुलाई सर्भिस दिइरहनुभएको छ ।
मलाई जहाँसम्म लाग्छ स्वास्थ्यको क्षेत्रमा हामीले सोचेको भन्दा अलिकति राम्रै गरिराखेको जस्तो लाग्छ । अस्पतालको लागि रिर्पोट तयार पूरा भएको छ । लगभग लगभग हामी यो वर्ष टेन्डर गर्छौ । १५ शैयाको हस्पिटल लगभग यो वर्ष सुरुवात गर्छौ,त्यो भनेको निमार्णको चरणमा प्रवेश गर्दैछौं ।
-अस्पताल कुन ठाउँमा बन्दै छ प्रादेशिक अस्पताल होकि के हो ? केहि नीजि क्षेत्रले पनि बनाउने चर्चा बेला बेला यसअघि पनि चल्ने गरेको थियो नि ?
यो तेमाल गाउँपालिकाको पालिकास्तर हस्पिटल हो,जस्तै तपाईले चौरीदेउराली हस्पिटलमा देख्नुभयो होला । जुन १५ शैयाको हस्पिटल प्रत्येक गाउँपालिकामा बनाउने भन्ने हो । मलाई लाग्छ त्यो कार्यक्रम प्रचण्डको पालमा घोषणा भएको हो । त्यसकारण हाम्रोमा पनि धेरै अगाडिदेखि हुनुपर्थ्यो भएन । यो आव २०७४/ ०७५ तिरै हुनुपथ्र्यो । यतिखेर त हामीले सेवा नै दिइसक्नु पर्नेथ्यो तर यो विभिन्न कारणले ढिला भयो ।
हामी आइसकेपछि हाम्रो फोकस कम्तिमा १५ शैयाको हस्पिटल हामीले पूरा गर्नुपर्छ भन्ने हिसाबले हामी लागेका छौं । वातावरणीय प्रभाव मुल्यांकन(ईआईए)रिर्पोट पूरा भईसकेपछि संघीय मामिलामा जान्छौं र रिपोर्ट डिटेलमा हामीले गरेका डिपिआर देखाउंछौ । क्याबिनेटबाट जग्गाको लागि सिफारिस होला,हामी त्यो प्रक्रियामा अगाडि बढ्छौं ।
-अव शिक्षाको विषय । सरकारको लगानी धेरै हुने,भौतिक संरचनाहरु राम्रा तर शैक्षिक गुणस्तरमाथि प्रश्न उठिरहेको छ,त्यहि विद्यालयका शिक्षकहरुले आफ्ना बालबच्चाहरु भने शहरका बोर्डिङ स्कुलहरुमा पठाउनुपर्ने अवस्था छ,यसलाई कसरी हेर्नुभएको छ ?
शिक्षा भनेको जन्मेदेखि मृत्युसम्मको अवधिका सिकिने हो । शिक्षा एउटा सिकाई पनि हो । म धेरै स्कुलहरुमा अनुगमनमा पुगेको छु,वास्तवमा हामीकहाँ सिकाईको प्रक्रिया नै गलत छ । स्कुलहरुलाई पढ्ने पढाउने भन्दा पनि सिक्ने सिकाउने थलोको रुपमा विकास गर्नुपर्छ । सिक्यो कि सिकेन भन्दा के सिक्यौ भन्न त पाइयो नि । तर हाम्रो कल्चरले नै पढ्ने पढाउनेबाट विकसित हुदै आयौं । हामी स्कुलहरुमार्फत सिक्ने र सिकाउने संस्कृतिको विकास गर्ने भनेर लागिरहेका छौं । अर्को कुरा सामुदायिक विद्यालयहरुप्रतिको जुन विकर्षण छ,यसबारे अध्ययनमै छौं ।
कक्षा कोठा,विद्यार्थी र अभिभावकदेखि शिक्षकहरुको मनोविज्ञानबारे अध्ययन नगरी यसै बाटो पहिल्याउन सकिदैन,यसमा कम्तीमा १ वर्ष लाग्छ भन्ने हो । अहिलेसम्मको मेरो बुझाई के छ भने ८,९,१० कक्षा सम्मलाई वा ६ कक्षादेखि माथि लगानी गर्न खोजेर उपलब्धि प्राप्त गर्न सकिदैन । प्रावि वा ५ सम्मको शिक्षा राम्रो बनायौं भने त्यसपछिका ५ वर्षका लागि त्यसैले पनि राम्रो काम गर्छ । जस्तो हाम्रै छिमेकी सुनापती गाउँपालिकाको डहु स्कुलमा भर्ना गर्नकै लागि धेरैको सोर्सफोर्स आउँछ भनिन्छ ।
तेमाल गाउँपालिकामा १० वटा मावि स्कुलहरु छ,उच्च माविहरु छ । छिमेकी गाउँपालिकाका विद्यालयहरुको भन्दा शैक्षिक गुणस्तर कम नै छ । हिजो नै यस्तो थियो । हामी जेरो मै छौं भन्ने लाग्छ । अब मेरो विचारमा कम्तीमा इसिडिदेखि ५ सम्मको शिक्षालाई राम्रो गरेर लैजान सकियो भने गुणस्तर राम्रो निस्कन्छ । त्यसरी नै अगाडी बढ्दै जाने हो ।
-भनेपछि शिक्षाको जग नै बलियो बनाउन आवश्यक देख्नुभयो ?
भन्न खोजेको वेश(आधार)लाई राम्रो बनाउनुपर्छ भन्ने हो । ६ देखि माथिका कक्षालाई धेरै लगानी गर्नु परेन । हाम्रो निश्कर्ष पनि यहि हो ।
-यसका लागि के गर्नुहुन्छ त ?
शुरुमा हामीले धेरै ठाउंमा बढि लगानी गर्दैनौं । जस्तै पालिकाका १० वटा मावि,आवि लगायत ४१ वटै विद्यालयहरुबाट थाल्ने हैन कि १० वटा माविहरुमध्ये परिक्षणको रुपमा राधाकृष्ण मावि चापाखोरी,मेच्छेको कुशेश्वर स्कुल वा जनचेतना मावि सस्र्यूंखर्क मध्ये कुन चाहिंलाई केन्द्रमा राख्ने त ? मानवस्रोतसाधन,जनशक्तिको रुपमा ठूलोपर्सेलको पञ्चकन्या मावि छ,त्यहाँबाट पो शुरु गर्ने कि ?
कम्तीमा एक ठाउँबाट शुरुवात गरेर नमुना काम गर्न सक्यौं भने त्यसैबाट अरुलाई पनि शियर गर्न सकिने भयो । हामीकहाँ विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्षहरु पहिला प्रतिस्पर्धाबाट छान्थ्यौं अहिले तेमालको शिक्षा ऐनअनुसार यहाँबाट नै नियुक्त गर्छौं,निर्वाचित भएर आएपनि मनोनित गरेर पठाएपनि उनलाई शैक्षिक योजना पेश गर्न लगाउनुपर्छ । त्यो नभए नियुक्ती नगर्ने प्रावधान ल्यायौं भने हानथाप पनि हुदैन,जसले राम्रो योजना लिएर आउंछ,उनैलाई मनोनित गर्ने प्रावधान ल्याउनुपर्छ । राजनीतिक रंग बोकेर आउने खालको भन्दा पनि स्कुल बनाउन,व्यवस्थापनका लागि राम्रो योजना भएको व्यक्ति हुनुपर्छ ।
विद्यालयको वातावरण राम्रो बनाउन टेन टु फो चाहिं राजनीति गर्नुहुदैन,चियागफमा त होला,ड्युटिको बेला आफ्नो दायित्वप्रति जिम्मेवार हुनुपर्यो । यहाँ यस्तो सम्म भइरहेको छकि केहि व्यक्तिहरु हिजो राजनीतिक सोर्सफोर्सले केहि पदहरु ल्याएर,राहतको कोटाहरु ल्याएर जागिर खाइरहेका छन्,तिनीहरुलाई निकालौं भोलि मुद्धा हाल्छन्,राखि राखौं भने विद्यार्थीको भविश्य सकिन्छ,त्यसकारण एकदमै गाह्रो छ ।
मलाई के लाग्छ भने अभिभावकहरु सचेत हुनुपर्छ,बच्चाहरु के गरिहेका छन् ? गृहकार्य गरे कि गरेनन् भन्ने मात्रै सोध्ने हैन । कस्तो भयो,अवस्था कस्तो छ,सारोगाह्रो के छ ? सबै कुरा बुझ्न पर्यो नि । स्कुलबाट विद्यार्थी फर्केपछि अभिभावकले कम्तीमा १०÷१५ मिनेट अन्र्तक्रिया गर्नुपर्छ । कुनै पनि विद्यार्थी स्कुल नआएमा यसबारे अभिभावकसंग विद्यालयले सम्पर्क गर्नुपर्छ,बुझ्नपर्छ । यसबारे विस्कृत कुरा पछि पनि गरौंला ।
मेरो खास तात्पर्य के हो भने वेश बलियो बनाउनुपर्छ,त्यसैबाट सामुदायिक विाद्यलायहरुको शैक्षिक स्थिति सुधारको शुरुवात गरेर आकर्षण बढाउन सकिन्छ ।
-साुमदायिक विद्यालयहरुमा बालबालिकाहरुको आकर्षण गराउन मातृभाषामा शिक्षाको विषय पनि जोडेर हेरिन्छ । तेमाल गाउँपालिकाले प्रधानाध्यापक,विद्यालय व्यवस्थापन समितिका अध्यक्षहरुलाई बारम्बार अन्र्तक्रियामा डाकेको देखियो,स्थानीय पाठ्यक्रम तथा मातृभाषा शिक्षा कार्यक्रम कायन्वयनकै सवालमा हो कि ?
हाम्रो यहाँ तीन महिनाको एक पटक वा मासिक रुपमा नियमित प्रअहरुसँग मिटिङ नै हुन्छ । सिकाई उपलब्धि,पाठ्यक्रम जस्ता धेरै विषयहरुमा छलफल हुन्छ । यो नियमित मिटिङ नै हो ।
त्यस बाहेक यो पटक हामीले स्थानीय पाठ्यक्रम निर्माण गर्ने भनेर पनि छलफल थालेका छौं । यहाँ भएका सम्पदा,संस्कृति पुस्तान्तरण गर्ने,चिनाउने भनेर स्थानीय पाठ्यक्रम बनाउदैछौं,सय पूर्णांकको हुन्छ होला ।
मातृभाषा शिक्षाको कुरा पनि उठेको छ । मलाई लाग्छ हिउँदे अधिवशेनबाट केहि बजेट पनि विनियोजन गरेका छौं । तर भाषाको कारणले यस्तो भएको हो भन्ने मलाई लाग्दैन । भाषाकै कारण शैक्षिक गुणस्तर नआएको भन्नचाहिं मिल्दैन । मैले अघि भने हाम्रो संस्कृति नै पढ्ने पढाउनेमा छनि त,सिक्ने सिकाउनेमा छैन । जस्तो आजको दुनियामा भाषाले नै अफ्ठ्यारो गर्दैन । सानो बच्चाहरुको दिमाखमा के दिने भन्ने कुरा मुख्य हो ।
भाषाकै कारण नबुझेको हो भने त्यो कार्यन्वयनका लागि स्थानीय सरकारलाई अधिकार दिएको छ,हामी गर्न सकिहाल्छौं त्यो ठूलो कुरा रहेन । मैले जति अध्ययन गरेको छु तर अध्ययनले त्यो भन्दैन ।
जस्तै हामी इलामको रोङ गाउँपालिका पुगेका थियौं,रोङ भनेकै स्थानीय भाषामा लेप्चा भन्ने रहेछ । उनीहरु इलामको रोङ र सूर्यदय नगरपालिकाका केहि वडाहरुमा मात्रै रहेछन्,उक्त जातिको संरक्षणका हिसावले नाम रोङ गाउँपालिका राखियो,त्यो भाषाको संरुक्षणका लागि त्यो खालको पाठ्यक्रम निर्माण गरेर अघि बढ्नुभएको रहेछ तर हाम्रो त त्यस्तो रहेन । हाम्रो त मिश्रित जातजातिको बसोबास छ,कुनै कतै भाषाकै कारण शिक्षामा समस्या भएको हो भने अध्ययन गरेर हामी अगाडी बढ्छौं ।
-तेमालका जनताको मुख्य आम्दानीको स्रोत कृषि नै हो,कृषिको सवालमा के गर्नुभयो ? के गर्ने सोच छ ?
हामी कहाँ अहिले व्यवसायीक कृषिको कुरा गर्नुपर्दा सबैभन्दा धेरै फल्ने भनेको बुद्धचित्त माला हो । किसानहरुले सहजै आर्थिक आम्दानी यसैबाट गर्दै आएका छन् । यो पालीबाट रैथाने बाली संरक्षण गरेर जानुपर्छ कि भन्ने सोचले नीति तय गर्दैछौं । केहि बजेट छुट्टाएर अगाडी जान्छौं ।
कृषि प्रधान देश हो तर यससम्बन्धी प्रभावकारी ऐन पनि छैन । निर्देशिका के–के बाट चल्दै आएको छ । हामी पनि त्यसैको तयारीमा लागेका छौं । स्थानीय सरकारका सबै शाखाहरु त्यसैबाट चल्छ तर कृषिको त केहि पनि रहेनछ ।
संघ सरकारले ससर्तको पैसा वार्षिक रुपमा ३ लाख रुपैयाँ पठाउने गर्छ । त्यो भनेको किसानको सूचिकरणका लागि हो । अघिल्लो वर्षदेखि आएकोमा काम भएको रहेन छ,यो वर्ष जसरी पनि गर्ने भनेका छौं । हामी कहाँ ९ वटा वडाहरु छन्,त्यसमध्ये १ देखि ५ नं. वडासम्मका किसानको सूचिकरण कार्य यो वर्ष सम्पन्न गर्नेछौं । अर्को ४ वटा वडाको हामी अर्को वर्ष सम्पन्न गर्नेछौं ।
खासमा कृषिमा आकर्षण गराउन सकिरहेका छैनौं । अर्को कुरा कृषिलाई व्यवसायिकरण गर्न अनुदानले मात्रै सम्भव हुदैन । अनुदान पाएकाहरु काम गरेको जस्तो देखाउँछन् त्यसपछि छैन । त्यो खालको परिपाटीबाट माथि उठ्न आवश्यक छ । त्यसैमा टिकाउन,भविश्य जोड्न वातावरण बनाउन आवश्यक देख्छु ।
अव हामीले सामुहिक खेती प्रणालीलाई अगाडी लैजाने होकि,जस्तै यो बीचमा धेरै वडाहरुमा कृषक समूहहरु निर्माण भयो,गाउँपालिकामै दर्ता भएको छ । सामुहिक ढंगले लाग्दा उपयुक्त हुन्छ कि भन्ने हो । हामी कहाँ अन्नमा बढी उत्पादन हुने भनेको मकै हो । त्यपछि अलि अलि धान उत्पादन हुन्छ । लेकमा केराउ र तल्लो भेगमा सिमीहरु उपादन हुन्छ ।
हिजो हामीले जुनेलो,गहत जस्ता राम्रा चीजहरु पनि खान्थ्यौं तर आज नाममा मात्रै सिमीत भएको छ ।
मतलव हामी पूर्ण रुपमा हाइब्रिडमा गइसकेका रहेछौं । हामीले विगतमा प्रयोग गरेको रैथाने बालीहरु नै संरक्षण गर्न सकियो,बजारीकरण गर्न सक्यौं भने तेमाल गाउँपालिकाले बीउ मात्रै बेचेर करोडौं कमाउन सक्छ भनेर रैथाने बालीका कार्यक्रम गर्छौं । कसरी हुन्छ रोजगार सिर्जना गरेर युवालाई टिकाउने वातावरण बनाउन चहान्छौं ।
अर्को कुरा कृषक साझेदारी कार्यक्रम हो । कृषिमा किसानहरुको आकर्षण बढाउन उनीहरुको साझेदारी आवश्यक हुन्छ । हामीले थोरै उत्प्रेरणा दिने हिसावले मात्रै सोच्ने हो । जस्तै कुनै किसानले बाख्रा पाल्ने हो भने गोठ मात्रै बनाइदिने हो । जस्तै किसानलाई टनेला बनाइदिने,बाँकी लगानी किसान आफैंले गर्ने खालको हुनुपर्छ,नभए हुदैन । नभए कृषिमा गरेको लगानी बालुवामा पानी हाले जस्तो मात्रै हुन्छ ।
-साझेदारी कृषि कार्यक्रमका लागि अब नीति,कार्यक्रम र बजेट बनाउंदै हुनुहुन्छ ?
हो,मकैको विउ देखि सबै बीउ बनेपाबाट आउने रहेछ,त्यसलाई रोक्ने गरी काम गर्छौं । विउ उत्पादनका कार्यक्रमहरु गर्छौं । विउ बैंक नै बनाउने अवधारणा अनुसार अगाडि बढ्छौं । जस्तै तेमाल गाउँपालिकालाई मकैको विउ कति चाहिने हो ? सिमी,कोदो,केराउ,फापरको कति चाहिने ? यि सबैको बीउ उत्पादन गर्न सके करोडौं पैसा यतै रोकिन्छ ।
हामीकहाँ भएका सबै लिष्टेड गर्छौं,त्यसको आधारमा यतै उपलब्ध हुने र बाहिरबाट आयात गर्नपर्ने कति हो भनेर हेर्दा मकै नै हामी २,३ करोडको किन्ने रहेछौं । त्यस अनुपातमा निर्यातको गुणा त राम्रो छैन । वार्षिक रुपमै यति धेरै पैसा तिरेर मकै ल्याएर त संधै सम्भव नहोला,त्यसकारण अब बीउ बैंक बनाउने र रैथाने बाली संरक्षण र विकासका कार्यक्रम ल्याउँदा केहि हुन्छ भनेर लाग्दैछौं ।
-तेमाल गाउँपालिकाको नाम आफैंमा पहिचान झल्किएको नाम रह््यो,यद्यपी यहाँको संस्कृति प्रवद्र्धनमा खासै प्रभावकारी कार्यक्रम आएन कि भन्ने लाग्दैन ?
स्थानीय जनश्रुती अनुसार तेमाल गाउँपालिका तामाङहरुको उद्गमस्थल नै हो । तामाङ सभ्यता र संस्कृतिको रुपमा यो कुरा छ । तर यहाँबाट दिनेचाहिं केहि पनि छैन । अहिले हेर्दा अध्ययन गर्न लायकको के छ त भन्दा केहि पनि छैन ।
मुस्किलले संग्रहालय एउटा बनाउंदैछौं । संघ सरकारसँग मिलेर गाउँपालिकाको समपुरक अनुदानमार्फत यो काम गरिरहेका छौं । अब हामी त्यति मात्रै गर्दै छैनौं,तेमाल गाउँपालिकाको एउटा सपना पनि छ, त्यो के हो भने अन्तराष्ट्रिय स्तरको सांस्कृतिक केन्द्र निर्माण गर्ने ,यसबारे धेरै वटा मिटिङहरु गरेका छौं ।
कुन मोडलबाट अघि बढ्ने भन्ने छलफलमा छौं,जस्तै गाउँपालिकाले विउ पुँजी राखेर हुन्छ कि,प्रोजेक्ट वेश गर्ने ? पिपि मोडेलमा जाने कि,अरुलाई पनि लगानी गर्न आह्वान गर्ने हो कि ? गाउँपालिकाले मात्रै गर्ने हो कि,नीजि क्षेत्रलाई पनि जोडेर जाने कि भन्नेमा छलफल जारी छ । त्यो हुदा यो सांस्कृतिक केन्द्रमार्फत हाम्रो पहिचान पनि स्थापीत हुदै जान्छ,,तेमालको पर्यटन प्रवद्र्धनका लागि प्रचारमा यसले महत्वपूर्ण भुमिका निर्वाह गर्न सक्छ ।
-संग्रहालय र सांस्कृतिक केन्द्र उस्तै–उस्तै हुन गएन र ?
उस्तै नै हो । अब अन्तराष्ट्रिय तामाङ परिषदले के भनेको थियो भने २७,२८ वटा देशमा तामाङहरु छन्,यदि त्यसो हो भने २७,२८ वटा भवन जस्ता संरचनाहरुमा बर्माका तामाङहरुको एउटा संस्कृति हुनसक्छ,भारत,भुटान जति पनि देशमा छन्,उनीहरुको संस्कृति झल्किने बस्तुहरु राख्न सकिन्छ ।
त्यस खालको संरचना बनाउन मिल्ने प्रसस्त ठाउंहरु देखियो । यसबाट तेमालको पहिचान संसारमा पुग्छ,आन्तरिक तथा बाह्य पर्यटक भित्राउन यो ठूलो आकर्षणको पाटो बन्न सक्छ । अहिले हामी यो छलफलको चरणमा छौं ।
-गत आर्थिक वर्ष र यो वर्ष चाहिं संस्कृति प्रवद्र्धनमा के पहल कदमी भयो त ?
यसबारे नीति तथा कार्यक्रम बनेको थियो तर यो नै गर्ने भनेर बजेट बनाउन सकेनौं । हामी कहाँ राम्रा संस्कृति छ । ताम्बा,गान्बाहरुले निरन्तरता दिदै आएका संस्कृतिहरु छन् । तामाङमा बिबाह देखि मृत्युसम्मका संस्कारमा ताम्बा,गान्बा,लामाहरुको भुमिका हुन्छ । यो लोप हुन थालेको सन्दर्भमा संरक्षणका लागि बजेट बनाउने सोच बनाएका छौं ।
प्राथमिकताको हिसावले बाटो भन्यौं,शिक्षा र स्वास्थ्य भन्यौं तर त्यो संगै स्थानीय संस्कार संस्कृतिको पनि जगर्ना गर्न आवश्यक छ ।
हाम्रो १ देखि ९ सम्मका वडाहरुमा २०७४ देखि २०७९ सम्म धेरै गुुुुुुुम्बाहरु बने । कतै सम्पन्न भएका कतै अधुरो देखिन्छ । खास भन्नुपर्दा अघिल्लो कार्यकालमा अनुत्पादक क्षेत्रहरुमा बढि खर्च भएको पाइयो । महालेखा परीक्षकको कार्यालयले आफ्नो रिपोर्टमा तेमाल गाउँपालिकाको सन्दर्भमा यहि कुरा इंगित गरेको पाइयो । ५१ प्रतिशत बजेट सामाजिक क्षेत्रमा लागनी गरेको प्रतिवेदन थियो ।
हुन त सामाजिक क्षेत्र अन्र्तगत शिक्षा,स्वास्थ्य पनि हो । त्यस बाहेक यो मेरो पनि सेतीदेवि बनायो,कालीदेवि बनायो,गुम्बा बनायो भन्ने मात्रै भो । त्यसले दिने त केहि पनि हैन । बनाउनुपर्छ तर समय त त्यो हैननि अहिले । हाम्रो संस्कार संस्कृति संरक्षण गर्नुपर्छ तर अहिलेको मिसन के हो भने बाटो मजबुद बनाएपछि मात्रै अरु गर्दै जाने भन्ने हाम्रो प्रष्ट नीति पनि हो ।
यहाँ तोङसोमकुण्ड,गेलुङ पहरा,ह्रोसाईबा,दोर्जेगाङ,म्हेचे,सुनकोसीको नाइटो जस्ता ऐतिहासीक,धार्मिक,सांस्कृतिक स्थलहरु छन् । हामीले नै संरक्षण गर्नुपर्छ,मेरो पुस्ताले बुझेपछि यो कुरा अब आउने पुस्ताले पनि स्वीकार्ने अवस्था हामीले बनाउनुपर्छ । हामी भन्दा अघिल्लो पुस्ताले गरेनन् ।
तोङसोमकुण्ड,गेलुङ पहरा,स्ह्याब्जे जस्ता ठाउँहरु छन्,गुरु रेम्पोछेले ध्यान गरेको बेला पानी खाएको ठाउँदेखि सबै कुराहरु छन् । विशेष कानुनहरु बनाएर त्यसको संरक्षण गर्नुपर्ने छ । यो पवित्र स्थलहरुको सिक्किम,दार्जलिङ,भुटानबाट दर्शन गर्न आउनुहुन्छ । एकै पटकमा ३०० जनासम्म आउनुभएको छ । यहाँ व्यवस्थापन नै गर्न सकिएन,त्यो क्षमताको होटलसम्म पनि छैन,पानी मात्रै खाएर जानुभयो ।
अब एकचोटीमा ५०० जना पनि आउनुहुन्छ भने कसरी थेग्न सकिन्छ त ? यसबारे केहि गर्नुछ । बाटो मात्रै राम्रो भए एकै दिनमा आउजाउ गर्न सहज होला,एक दुई दिन घुमौं भन्दा त्यो खालको व्यवस्थापन बलियो बनाउने गरी नीति,कार्यक्रमहरु सांस्कृतिक पर्यटनसँग जोडिएर गर्ने तयारीमा छौं ।
तेमालमा चाहिं एकचोटी पुग्नै पर्छ भन्ने सन्देश केबाट दिने त भन्दाखेरी त्यस्ता चीजहरुबाट हो । अब यसको संरक्षण गर्न सकियो वा अहिले निर्माणाधिन तामाङ संग्रहालय पनि हो । तामाङ संस्कृति र संस्कारको अनुभव गर्न भएपनि तेमालमा आउने खालको वातावरण तेमाल गाउँपालिकाले बनाउनुपर्छ भन्ने हो ।
संवादका लागि धेरै धेरै धन्यवाद ।
धन्यवाद ।
भिडियो संवाद यस्तो छ :
