धुलिखेल — आम्मैले होई खैलाला,आम्मैले होई खैलाला…दार्जिलिङ मिरिककी आरती स्याङतानले टुङनाको तारमा औंला खेलाइन् । तर, धुन निस्केन । गीत गाउन खोजिन्, लयचाहिँ हल्का मिल्न खोज्यो । यहीबेला डम्फु बजाउँदै आइपुगे दावा वाङगेल मोक्तान । आरतीले सकीनसकी टुङ्नामा धुन निकाल्न खोजेको डम्फुरे गीत उनले गज्जबले घन्काइदिए– ‘आम्मैले होइ…।’ तामाङ समुदायमा कुनै पनि सांस्कारिक गीत गाउनुअघि मातृवन्दनास्वरूप गाइने गीत हो यो ।
पहाडकी रानी अर्थात् दार्जिलिङ । यसैको एउटा हिस्सा मिरिक । डम्फुको ताल र टुङ्नाको धुनसहित थुप्रै गीतले गुन्जायमान भयो यो पहाडी सहर हालैको तीन दिन । भारतको पश्चिम बंगाल राज्यमा पर्ने मिरिकका बाटैभरि झकिझकाऊ दज्र्यु र लुङदर सजिएको थियो अघिल्लो साता । यिनै दज्र्यु र लुङदरलाई साक्षी राखेर नेपाल, भारत, अमेरिका, अस्ट्रेलिया, क्यानडादेखि थुप्रै मुलुकका तामाङ प्रतिनिधिहरूले नयाँ परिस्थितिमा सांस्कृतिक चिनारीलाई कसरी प्रबद्र्धन गर्ने ? तामाङ मौलिकताका अनेकौं प्रतीकहरूलाई नयाँ पुस्तामा कसरी पुनर्परिभाषित गरी लैजाने ? जस्ता भाषिक–सांस्कृतिक चिन्तन गरे ।
सन्दर्भ चौथो अन्तर्राष्ट्रिय तामाङ सम्मेलन । मिरिकको आले गाउँ पूर्णतया फेस्टिभ मुडमा थियो । डम्फु र टुङ्ना बजाउँदै सडकमा निस्केको झाँकीदेखि ‘तामाङ महोत्सव’ मा सजिएका मौलिक वेशभूषा, खानपानदेखि लोकबाजासम्मको स्टलमा झुम्मिएर नयाँ पुस्ता पुख्यौली लय, ताल, धनु र टोपी (कुलागी) लगाउने शैलीसम्म सिक्दै थिए । सिक्ने पंक्तिमै भेटिइन् मिरिककै सुष्मा घिसिङ । महोत्सवमा भाग लिन पुगेको धादिङे युवाहरूको टोलीको सहयोगमा सुषमा डम्फु बजाउन सिक्दै थिइन् ।
सिक्ने क्रममै गोपाल योञ्जनको गीत गुन्जियो– ‘नाचिदेउ, मैच्याङ तिमी डम्फुको तालैमा…।’ कुनै समय दार्जिलिङको यही भूमिबाट नेपाल आएर आधुनिक नेपाली संगीतमा भिन्न योगदान दिएका उनी दार्जिलिङको नयाँ पुस्तामा पनि उत्तिकै चर्चित रहेछन् । आधुनिक नेपाली संगीतमा तामाङ सेलोको मौलिकता मिसाएर योञ्जनले थुप्रै गीत सिर्जना गरेका छन् । तामाङ भाषामै पनि ‘ङाला डम्फु…’ गाएका छन् ।
डम्फुको तालमा गीत गाउँदै गरेकी सुष्मालाई सोधियो– तामाङ भाषा पनि आउँछ ? ‘उधि उधि (अलि अलि)’, सुष्माले भनिन्, ‘सेलो त मज्जाले बुझिन्छ ।’ आफ्ना बाबुआमाबाट कनीकुथी मातृभाषा सिकेकी उनले पछिल्लो समय दार्जिलिङमा मौलिकताको बढी नै चासो बढ्दै गएको बताइन् ।
पूर्वी नेपालको इलाम पशुपतिनगरबाट १९ किलोमिटर पूर्व दक्षिणमा रहेको सुन्दर नगरी मिरिकको यो सांस्कृतिक मेलामा दार्जिलिङ, घुम, कालिम्पोङ, खार्साङ, कोलकातासम्मका तामाङ धुइरिनु स्वाभाविक थियो ।
नेपालबाट गएका तामाङ फिल्म अभिनेत्रीहरू सुनीता लुङबा, सुष्मा मोक्तान, पुसन लामासँग सेल्फी खिच्नेहरू त छँदै थिए, ताम्बा (संस्कारिक गीत गाउने गायक) हरू धावा वाङगेल, सत्तलसिंह योञ्जन, धनकुमारी घिसिङलगायतको टोलीको प्रस्तुति उत्तिकै आकर्षक र अर्थपूर्ण बन्यो । तामाङ समुदायमा ताम्बालाई मौखिक इतिहासविद्को रूपमा पनि सम्मान गरिन्छ । उनीहरू गीतबाटै धर्ती र मानव सभ्यताको उत्पत्तिको कथासँगै इतिहास र संस्कारिक विधिहरू बखान गर्छन् । बिहे र व्रतबन्धमा ताम्बाबिना कुनै पनि प्रक्रिया अघि बढ्दैन । यिनै ताम्बाहरूसँग दार्जिलिङका तन्नेरीहरू झुम्मिरहेका बेला धादिङको रुवीभ्यालीदेखी आएकी मङ्गा माम्बा र सुजाता रम्पोट तामाङ अर्को आकर्षण बने ।
महोत्सवभरि उनीहरूको मात्रै परिहन फरक थियो । कानमा लोभलाग्दो चेप्टेसुन, नाकमा बुट्टेदार फुली अनि गलामा कम्पनी माला । परिहनचाहिँ गणेश हिमालको आसपासमा प्रचलित मौलिकता आधारित । ‘अहिले मौलिक पोषक देखाउन मात्रै लाउने चलन आयो’, रुबीभ्याली गाउँपालिकाबाट पुगेका मङ्गाले भनिन्, ‘हाम्रोतिर चाहिँ सधैं यस्तै लाउने चलन छ । घाँसदाउरा, भेडींगोठ जता पनि ।’
गणेश हिमाल आसपास तामाङ सेलो भन्दाभन्दा ‘म्हेन्दोमाया’ भाका प्रचलित छ । यी दुईले म्हेन्दोमायाको केही पंक्ति पनि सुनाइन् । सेलोभन्दा फरक लाग्ने भाका सुनेर कालिम्पोङदेखि आएकी मनिला तामाङ र कोलकातादेखि आएकी श्रद्धाञ्जली तामाङ मख्ख परे । स्थानीय कलेजमा प्रध्यापन गर्दै आएका उनीहरूले आधुनिक बजारले निल्दै गइरहेको समाजको अग्र्यानिकपन जोगाइराख्न यस्ता मौलिक गीत र भाकाहरूको खोजी, अनुसन्धान र संरक्षण हुनुपर्ने मत अघि सारे ।
तीनदिने सम्मेलनले पनि यिनै विषयलाई बहसमा ल्याउन खोज्यो । ‘पछिल्लो पुस्ता विकृत मानसिकता र बाहिरी संस्कारको चेपुवामा पर्दै गइरहेको छ,’ सम्मेलन समापन क्रममा ताम्बा संघ नेपालका अध्यक्षसमेत रहेका धावा वाङगेलले भने, ‘यतातिर ध्यानदिनुपर्छ ।’ भाषाविद् अमृत योञ्जन, संयुक्त राष्ट्रसंघ आदिवासी स्थायी मञ्चका पूर्व सदस्य परशुराम तामाङ, गायक/संगीतकार प्रदीप बमजन, मोहन गोलेलगायतले विचार–मन्थन गरे ।
तामाङ समुदायले मनाउने ल्होछार सोनाम कि ग्याल्बो ? लामो समयदेखि विवाद छ । काठमाडौंमै पनि केही महिनाअघि तामाङ कलाकार संघले राखेको बहसमा कार्यक्रममा चर्काचर्की चलेको थियो यस विषयमा । यसको समाधान, मञ्जुश्री संवत्को प्रचलन तथा तामाङ मौलिक पात्रोको पहिचानका सवालमा पनि सम्मेलनले बहस गर्यो । अन्तर्राष्ट्रिय तामाङ परिषद्का नवनिर्वाचित अध्यक्ष केएम तितुङ तामाङले ‘सांस्कृतिक पाटोमा मात्रै नभई आर्थिक समृद्धिका अभियानहरू पनि सञ्चालन गनुपर्ने’ अवधारणा अघि सारे । ‘कला संस्कृतिलाई अर्थोपार्जनसँग जोड्न सकेनौं भने अब यो रहँदैन,’ उनको मत छ, ‘प्राकृतिक मात्रै हैन, सांस्कृतिक हिसाबले महत्त्वपूर्ण रहेको सम्पदाहरूप्रति विश्वको ध्यान खिच्न सक्ने अवस्थाको निर्माण गर्नुपर्छ ।’ उनले तामाङ भाषा तथा संस्कृति विद्यालयको अवधारणा पनि अघि सारे ।
कुमारी टोटलाको फूल
नवनिर्वाचित अध्यक्ष तितुङले हलभित्र आफ्नो योजना सुनाउँदै गर्दा बाहिर जम्बो नेपाली टोलीको बिदाइ हुँदै थियो । एकअर्कालाई बिदाइका सेतो खादा पहिर्याउँदै गर्दाको क्षण चेली र माइती छुट्टिन लागेको समयजस्तै बन्यो । 
सबैले उपहार साटासाट गरे । उपहारमा अधिकांश नेपाली सहभागिले पाए दार्जलिङ मिरिकको अग्र्यानिक चिया । लेखक तथा अनुसन्धानकर्ता अजितमान तामाङले भने पाएछन् को–को म्हेन्दो (टोटलाको फूल) । ‘यो फूल तामाङ संस्कृतिको प्रतीक हो,’ उनी भन्दै थिए, ‘हरेक संस्कारमा यो चाहिन्छ । लामा–लामा तरबारजस्तो बोक्राभित्र यो फुल्ने भएकाले भमराले पनि चुम्न पाएको हुँदैन र यो कुमारी नै रहन्छ । त्यसैले यसलाई पवित्र मानिन्छ ।’
यही मौकामा उनले को–को म्हेन्दोको अर्को महत्त्व पनि प्रकाश पारिहाले, ‘योआयुर्वेदिक औषधि पनि हो । यसको बियाँ पिंधेर खानुस् । एक सातामै प्रेसर र सुगर ठीक ठाउँमा आइहाल्छ ।’
तर, तीन दिन लगातार डम्फुमा ताम्बा गीत गाउँदा पनि धावा वाङगेलको टोलीको प्रेसर बढेको थिएन । विदाईको घडीमा भेटिएका उनले फेरि बिदाइ गीत गाउन थालिहाले, ‘आम्मैले होई आम्मैले।।।।’
