जगत तामाङ :
धुलिखेल— काभ्रेको तेमालस्थित सर्स्युंखर्क चुखागाउँमा एउटा पुरानो देवीको मन्दिर छ । बाटो छेवैको यो मन्दिरमा २०२१ पुस १० गते वार्षिक मेला लाग्दै थियो । एउटी आमा आफ्नो सन्तानको भविष्य राम्रो होस् भन्दै मन्दिरमा बत्ती बाल्दै थिइन् । तिनै आमालाई ओझेल पारेर १६ वर्षे एक युवक त्यही दिन भागेर सहर पसे । पाटी पौवामा बास बस्दै काठमाडौं आइपुगे । मनमा पढ्ने अघोर मोह थियो । अनि काठमाडौं पनि छाडेर भारत बनारस पसे ।
पढ्ने प्रयासस्वरूप बनारसमा उनले दुस्खका थुप्रै भारी बोके । गिलास माझे, टेबुल पुछे अनि चिया बेचे । तिनै व्यक्ति मुलुक फर्केपछि लेखक, राजनीतिज्ञ र सहकारीविद् मात्रै हैन, मन्त्री र योजनाविद् पनि बने । यसरी पढ्नकै लागि गाउँ छाडेर जीवनलाई थुप्रै परिर्वतनकारी मोडका साक्षी बनाएका व्यक्ति हुन् पूर्वउद्योगमन्त्री एवं उच्चस्तरीय भूमिसुधार आयोगका पूर्व अध्यक्ष केशव बडाल । कवि तथा लेखक अनिल पौडेलले उनै बडालका जीवनीभित्र पसेर हालै पुस्तक निकालेका छन् – ‘इमानको इन्द्रेणी’
जमाना घोस्ट राइटिङको छ । खेताला लेखक लाएर किताब लेख्ने र आफ्नो नाम राख्ने बेइमान प्रवृत्ति नेपाली साहित्यमा मौलाउँदो छ । यो सवालमा ‘इमानको इन्द्रेणी’ भने साँच्चिकै इमानको दस्तावेज बनेको छ। बडाललाई भेटेर, अन्तरवार्ता लिएर, उनी जहाँ जन्मे, जहाँ जहाँ पुगे, त्यहीं पुगेर लेखिएको किताबको लेखक केशव बडाल नै हुन पनि सक्थे, घोस्ट राइटिङ परम्परामा। तर, अनिलले आफ्नो नाम नबेचीकन ‘इमानको इन्द्रेणी’ मा रंग भरेका छन् ।
दुई वर्ष लगाएर तयार पुस्तकमा बडालको सात व्यक्तित्वलाई सातै रंगको रूपमा उभ्याइएको छ । सहकारी अभियन्ता, भूमिगत नेता, मन्त्री, सांसददेखि भूमिसुधार विज्ञको रूपमा बडालको चित्रण मात्रै पुस्तकमा छैन, ती जिम्मेवारी बहन गर्दाका महत्त्वपूर्ण घटनाक्रम, रोचक सन्दर्भ र उनका व्यक्तित्व पुस्तकले समेटेको छ । बडालका जीवनसँग जोडिएर आउने व्यक्तिहरुको समेत बडालप्रतिको दृष्टिकोण समेटिएको पुस्तक लेखनको हिसाबले सलल बगेको छ । उतिबेलाको नेपाली हिन्दु समाज, उक्त समाजमा महिलाले खेप्नुपर्ने पुरुषवादी हैकम र पुरातन चिन्तनका पाटाहरु पुस्तकका सुरुवाती चरणमा पाइन्छन् ।
सुनकोसी आफैंमा एउटा सभ्यता हो। कुनै समय पूर्व तीन नम्बरसम्मका मानिस र भरियाहरु ओहोरदोहोर गर्ने किनारैमा हुर्केका बडाल कसरी परिवर्तनकारी भए, उनमा कसरी पुरातन चिन्तनविरुद्धको चेतना पलायो भन्ने पनि पुस्तकले बताउँछ । यही सुनकोसी किनारमा बडालका पुर्खाले ४ सय ७७ वर्ष अगाडि (विसं १५९८ माघ ११ गते) राजा जयप्रकाश मल्लसित खेत किनेको भन्ने ताम्रपत्रले यो किनारमा कति पुरानो आवादी थियो भन्ने प्रस्ट्याउँछ । पुस्तकमा ताम्रपत्रसहित त्यति बेलाको समयको सन्दर्भ पनि छ ।
आधुनिक शिक्षाले नछोएको गाउँबाट सुरु भएको बडालको संघर्ष यात्रा भारत बनारस, पञ्चायतकालको भूमिगत राजनीति, ग्रामीण जागरण, किसान आन्दोलन, प्रजातन्त्रका लागि संघर्षदेखि भूमि सुधारका प्रयत्न र सहकारी अभियानका घुम्तीहरु हुँदै अघि बढ्छ । खुत्रुके फोरेर घर छोडेको मान्छेको रोमाञ्चक यात्रा कसरी समाज, राजनीति र मुलुकको परिवर्तनकारी घुम्तीहरुसित जोडिन्छ भन्ने कथा रोचक मात्रै छैन, उत्प्रेरक पनि लाग्छ ।
पुस्तकका अनुसार बडाललाई राजनीतिमा धकेल्ने काम भने अप्रत्यक्ष रूपमा तत्कालीन राष्ट्रिय पञ्चायत अध्यक्ष नवराज सुवेदीले गरेको देखिन्छ। स्कुलेजीवन सकेपछि पुल्चोक इन्जियिरिङ क्याम्पसमा नाम निकालेको तर पञ्चायतविरोधी भन्दै सुवेदीले भर्ना हुनबाट वञ्चित गराएपछि बडाल झनै पञ्चायतविरुद्ध प्रतिबद्ध भएर लाग्छन् । आफूमा कम्युनिस्ट विचारधाराको व्यावहारिक बीजारोपण भने आमाबाटै भएको बडालले खुलाएका छन् ।
पुस्तकमा बडालको छवि हक्की, इमान्दार र राष्ट्रवादी रूपमा भेटिन्छ। पार्टी भित्रको आन्तरिक जीवन होस् या छिमेकसँगको असमान सन्धि या राजनीतिक उतारचढाव, बडाल सधैं हक्की भएर प्रस्तुत भएको देखिन्छ । बनारसकै एक सन्दर्भ यस्तो छ– चिया पसलमा काम गर्दागर्दै बडालले विद्यालय पढ्ने मौका पाउँछन् । एक दिन विद्यालयमा हाजिरीजवाफ कार्यक्रम थियो । प्रश्न सोधियो, ‘सगरमाथा कहाँ पर्छ?’ बडालले सिधै भने, ‘नेपालमा पर्छ ।’ भारतीय गुरु रिसाए । अनि झपार्दै भने, ‘त्यति पनि जान्दैनस् ? सगरमाथा भारतीय उपमहाद्वीपको हिमालमा पर्छ ।’ त्यसपछि बडाल बिच्किए । बनारसप्रतिको रस र्मयो। त्यो घटनालगत्तै उनी नेपाल फर्किए, पद्मोदय हाई स्कुलमा सिधै ९ कक्षामा भर्ना भए ।
बडालको जीवन कथामार्फत उतिबेलाको अनुदार पञ्चायतकाल, तत्कालीन समाज र संघर्ष, प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनाको समय, भूमि र कृषिमा आधुनिकीकरणको प्रयासदेखि नेपालमा सहकारी अभियानको सुरुवात र उक्त अनुभवको अन्तर्रा्ष्टिकरणसम्मको सन्दर्भ बुझ्न पाइन्छ । बडालको राजनीतिक जीवनसँगै नेपालमा कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापनादेखि हालसम्मको इतिहास र संघर्षका कथा पनि पुस्तकमा पढ्न पाइन्छ ।
मूलत : पुस्तकमा बडालको जीवन–अनुभवलाई इमान्दारिताको तुलोमा जोख्न खोजिएको छ । छलछाम, धोकाधडी र आश्वासनको पछि नलागेर सिधा र सत्य कुरा बोल्दा चुनावसमेत हार्नुपरेको तथ्य पुस्तकमा छ । अहिले पनि काभ्रेमा एउटा भनाइ चर्चित छ– ‘गोलभेंडा सांसद’ । २०४७ को राजनीतिक परिवर्तनपछि चुनाव जितेर सांसद र मन्त्री भएका थिए बडाल । आफ्ना नेता मन्त्री भएको बेला कार्यकर्ता उनकोमा जागिर माग्न लर्को नै लागे । बडालले भने सबैलाई सम्झाउँदै ‘गाउँको जग्गा बाँझो राखेर जागिरको पछि लाग्नुहुन्न । गोलभेंडा खेती गर्नु । बरु बारीको डिलमा लप्सी रोप्नु ।’ यसको परिणतिस्वरूप बडालले अर्को चुनाव हारे तर उनको इमान हारेन । राजनीतिदेखि मुलुकको हरेक क्षेत्रमा इमानको खडेरी पर्दै गइरहेको बेला बडालको जीवनीकृति उत्प्रेरक बन्न सक्छ ।
राजनीतिको र्भयाङ चढेर ठूलो ओहदामा पुगेपछि इमान्दारिताको तुलोमा असफल ठहरिएका थुप्रै अनुहार भेट्न सकिन्छ नेपाली समाजमा। तर, बडाललाई नियाल्दा स्वाभिमान र इमानको रंगकै बहुलता पाइएको दाबी गरेका छन् पुस्तकमा लेखकले । अनुसन्धानमुलक तथा तथ्यांकपरक अभिलेखतिर बढी ध्यान दिइएको पुस्तकमा नेपाली भूमिसुधारसम्बन्धी तथ्यहरु पनि छन् । उच्च स्तरीय भूमिसुधार आयोगको अध्यक्ष भई बडालले तयार पारेको प्रतिवेदन (दस्तावेज) नेपालको भूमि व्यवस्थामा महत्त्वपूर्ण मानिन्छ ।
नेपालमा सहकारी आन्दोलनलाई विस्तार गर्ने र उचाइमा र्पुयाउने श्रेय पनि केशव बडाललाई जान्छ। सहकारी आन्दोलनको नेपालमा प्रवेश, प्रयोग र हालको अवस्थाबारे पनि पुस्तकले बोलेको छ। कविता, निबन्ध र बालसाहित्यमा कलम चलाउने अनिल पौडेलको यो पहिलो जीवनीपरक पुस्तक हो । पुस्तकमा केही अनावश्यक सन्दर्भ पनि छन् । मनमोहन अधिकारीको नौमहिने (पहिलो कम्युनिस्ट सरकार) को पालामा अस्पतालको बेडबाटै दिएको भाषण पुस्तकमा नसमेटिएको भए हुन्थ्यो ।
त्यसो त बडाल स्वयं पनि लेखक हुन् । उनले थुप्रै राजनीतिक पुस्तकबाहेक ‘सहकारी सिद्धान्त र प्रयोग’, ‘भूमि र कृषिको अर्थ राजनीति’, ‘भियतनाम, भूमिसुधार र औद्योगिक विकास’, ‘चीनको अर्थ राजनीति र सहकारी’, ‘नेपालमा कृषि क्रान्ति भूमिसुधार र औद्योगिक विकास’, ‘समृद्ध अर्थतन्त्रका लागि सहकारी’ जस्ता खोजमूलक पुस्तक पनि लेखेका छन् । यस हिसाबले यो पुस्तक एउटा लेखकले अर्को लेखकमाथि गरेको खोजी हो । ३२७ पृष्ठको पुस्तक भुँडीपुराण प्रकाशनले छापेको हो ।
